આર્મેનિયન નરસંહાર

★ ચર્ચામાં કેમ?

● તાજેતરમાં અમેરિકી રાષ્ટ્રપતિ જો બિડેને 1915-16 ના વર્ષોમાં ઓટોમન તુર્કીઓ દ્વારા આર્મેનિયન લોકોના સામૂહિક હત્યાઓને ‘નરસંહાર’ તરીકે માન્યતા આપી હતી.

● આર્મેનિયન સ્થળાંતર કરનારાઓ 24મી એપ્રિલને 'આર્મેનિયન નરસંહાર સ્મૃતિ દિવસ' તરીકે મનાવે છે.

★ નરસંહારનો અર્થ

● સંયુક્ત રાષ્ટ્રની નરસંહાર સંમેલન (ડિસેમ્બર 1948) ના આર્ટિકલ II મુજબ, નરસંહાર એ રાષ્ટ્રીય, વંશીય, જાતિવાદી અથવા ધાર્મિક જૂથના સંપૂર્ણ અથવા આંશિક વિનાશને ધ્યાનમાં રાખીને કૃત્યનો સંદર્ભ આપે છે.

● 1943 માં, 'નરસંહાર' શબ્દનો ઉપયોગ સૌ પ્રથમ પોલિશ વકીલ રાફેલ લેમકીને કર્યો હતો.

★ આર્મેનિયન નરસંહાર

● આર્મેનિયન નરસંહારને 20મી સદીનો પ્રથમ હત્યાકાંડ કહેવામાં આવે છે.

● તે 1915 થી 1917 દરમિયાન ઓટોમન સામ્રાજ્યમાં આર્મેનિયનોના વ્યવસ્થિત વિનાશનો ઉલ્લેખ કરે છે.

● નવેમ્બર 1914માં પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધની શરૂઆત પછી, ઓટ્ટોમન તુર્કોએ જર્મની અને ઓસ્ટ્રો-હંગેરિયન સામ્રાજ્ય સાથેના યુદ્ધમાં ભાગ લીધો.

● ઓટ્ટોમન તુર્કનું માનવું હતું કે યુદ્ધમાં આર્મેનના લોકો રશિયાની સાથે રહેશે, પરિણામે ઓટોમાન તુર્કી પૂર્વ સરહદી પ્રદેશોમાં મોટા પાયે આર્મેનવાસીઓને હાંકી કાઢવાની ઝુંબેશમાં સામેલ થઈ ગયા.

● 24 એપ્રિલ 1915 ના રોજ ઓટોમને તુર્કી સરકારના હજારો આર્મેનિયન બુદ્ધિજીવીઓની ધરપકડ કરી હત્યા કરી હતી. આ 'આર્મેનિયન નરસંહાર' ની શરૂઆત હતી.

● આર્મેનિયન પરિવારો અને નાના બાળકોને ઘણા દિવસો સુધી સીરિયા અને અરેબિયાના રણમાં અનાજ, પાણી અને આશ્રય વિના ફરવા જવાની ફરજ પડી હતી.

● એક અનુમાન મુજબ આ સમયગાળા દરમિયાન લગભગ 1.5 લાખ આર્મેનિયન લોકોની સારવાર, દુરૂપયોગ, ભૂખમરો અને નરસંહારના અભાવને કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા.

★ આ માન્યતાનું મહત્વ

● તેને યુ.એસ. દ્વારા નરસંહારની માન્યતા આપીને, તે તુર્કી પર કાયદેસર અસર કરશે અને અન્ય દેશો દ્વારા આ પ્રકારની માન્યતા આપવામાં આવી હોવાથી તુર્કીની સામે સમસ્યા ઉભી થઈ શકે છે.

● આર્મેનિયન રાષ્ટ્રીય સંસ્થા અનુસાર, 30 દેશો સત્તાવાર રીતે આર્મેનિયન નરસંહારને માન્યતા આપે છે.

★ તુર્કીનો પ્રતિસાદ:

● આ પ્રકારના પગલાથી યુએસ અને તુર્કી વચ્ચેના સંબંધોને વધુ તણાવયુક્ત બની શકે છે, બંને દેશો ઉત્તર એટલાન્ટિક સંધિ સંગઠન સાથીઓમાં ભાગીદાર છે.

● રશિયાથી એસ - 400 સંરક્ષણ પ્રણાલીઓની ખરીદી, સીરિયાના સંદર્ભમાં વિદેશ નીતિમાં મતભેદો, માનવ અધિકાર અને અન્ય કાનૂની મુદ્દાઓનું સમાધાન સાથે વિદેશી નીતિમાં મતભેદો યુ.એસ. અને તુર્કી વચ્ચેના સંબંધોને વધુ તંગ બનાવ્યા છે.

● તુર્કીએ સ્વીકાર્યું છે કે આર્મેનિય લોકો પર અત્યાચાર ગુજારવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ નકાર કર્યો હતો કે તે નરસંહાર હતો, તેમજ તુર્કીએ આ દરમિયાન દો 1.5 મિલિયન લોકોના મોતનો પણ અસ્વીકાર કર્યો હતો.

★ ભારતનું સ્થાન:

● ભારતે ઔપચારિક રીતે આર્મેનિયન નરસંહારને માન્યતા આપી નથી, તેણે મુખ્યત્વે આ ક્ષેત્રમાં તેના વિદેશી નીતિના નિર્ણયો અને ભૌગોલિક રાજકીય હિતોને ધ્યાનમાં રાખીને પોતાનો પક્ષ મૂક્યો છે.

● નરસંહાર અંગે યુનાઇટેડ નેશન્સ કન્વેન્શનને ભારતે બહાલી આપી હોવા છતાં, નરસંહાર સાથે સંબંધિત ભારત પાસે કોઈ રાષ્ટ્રીય કાયદો નથી.

● દિલ્હી હાઈકોર્ટે 'રાજ્ય વિરુદ્ધ સજ્જન કુમાર' (2018) દાવો માં દિલ્હી અને દેશભરમાં 1984માં થયેલા શીખ વિરોધી રમખાણો દરમિયાન શીખોની સામૂહિક હત્યાના મામલાને જોયો હતો.

★ આર્મેનિયાથી સંબંધિત અન્ય સમાચાર:

● તાજેતરમાં, રશિયાના મધ્યસ્થીથી આર્મેનિયા અને અઝરબૈજાન વચ્ચે નવો શાંતિ કરાર થયો છે. 

● દક્ષિણ કાકેશસના નાગોર્નો-કારાબાખના વિવાદિત ક્ષેત્રને લઈને બંને દેશો લશ્કરી સંઘર્ષમાં ફસાયેલા હતા.

● નાગોર્નો-કરબખ સંઘર્ષનું મુખ્ય કેન્દ્ર અઝરબૈજાનમાં સ્થિત છે, આર્મેનિયનના વસ્તીની બહુમતી (અઝરબૈજાનની શિયા મુસ્લિમ બહુમતી વસ્તી કરતા વધુ ખ્રિસ્તી લોકો)

માહિતી સ્ત્રોત : Drishti IAS હિન્દી માંથી ગુજરાતી અનુવાદ, (મૂળ - ધ હિન્દૂ)